انقلاب صنعتی چهارم چیست؟
تولید تکنولوژیهای دیجیتالی پیشرفته در حال تغییر تولید و انتقال مفاهیم برای آیندۀ توسعۀ صنعتی است.
چهارمین انقلاب صنعتی (4IR) اصطلاحی است که در سال 2016 توسط کلاوس شواب، بنیانگذار و مدیر اجرایی انجمن اقتصادی جهانی (WEF)، استخراج شد. این اصطلاح همگرا و مکمل حوزههای تکنولوژی در حال ظهور همانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، تکنولوژیهای مواد جدید و تولیدات دیجیتالی پیشرفته (ADP) را شامل میشود. آخرین مورد پرینت (چاپ) سهبعدی، ارتباطات انسان-ماشین (HMIs) و هوش مصنوعی را شامل میشود در حال حاضر در حال تبدیل شدن به چشمانداز صنعتی جهانی است. گنجاندن تکنولوژیهای ADP در فرآیندهای تولیدی صنعتی منجر به رشد مفهوم صنعت نسل چهارم 4.0 شده است که تحت عنوان کارخانۀ هوشمند شناخته میشود – کارخانهای که همزمان که کار میکند می آموزد، و به صورت مداوم فرآیندهای خود را با آموختهها تطبیق داده و بهینهسازی میکند.
انقلاب صنعتی چهارم چیزی بیش از یک جهش رو به جلوی تکنولوژی است
اولین انقلاب صنعتی توسط اختراع موتوربخار در قرن 18ام ایجاد شد، دومین انقلاب در قرن 19ام و توسط برقرسانی گسترده، و سومین انقلاب در دهه 1960 به صورت عمده محصول پیشرفت در حوزۀ کامپیوتر بود. با وجود این که 4IR نیز محصول پیشرفتهای ایجاد شده در زمینۀ تکنولوژی است، کمرنگ شدن مرزهای بین حوزههای زیستی، فیزیک و دیجیتالی مولفهای است که آن را از سایر انقلابهای صنعتی متمایز میکند. ماشینها از طریق اینترنت اشیاء با یکدیگر «صحبت» میکنند، فرآیندها به هوش ایجاد شده توسط الگوریتمها پاسخ میدهند، و انسانها، با استفاده از ارتباطات جهتدار زیستی، به موقع وارد «مکالماتی» با فرآیندهای ماشینی میشوند.
آنچه که حقیقتا صنعت تکنولوژیهای 4.0 را از سایرین متمایز میکند روش بدیع آن است که طی آن سختافزار، نرمافزار و اتصال مجدداً پیکربندی و یکدست میشوند تا به اهدافی بسیار بلندپروازانهتر از پیش دست یابند، تجمیع و تحلیل حجم گستردهای از اطلاعات، ارتباط یکپارچۀ بین ماشینهای هوشمند و کمرنگ شدن ابعاد فیزیکی و مجازی تولید. برای مثال، حسگرهای میتوانند عملیات خاص و یا مدت فرآیند، و یا شرایط محیطی همانند دما را تشخیص دهند، و بدین وسیله امکان خوداصلاحی مستقل با توجه به دیدگاههای به دست آمده از «داده بزرگ» و هوش مصنوعی (AI) فراهم میشود. همچنین، این دادهها میتوانند به موقع و از طریق سیستم تغذیه شوند تا مراحل پایینتر از فرایند تولید را تنظیم و بهینه سازی کنند، خرابیها را به حداقل برسانند و منابع را آزاد کنند.
از ویژگیهای چشمگیر 4IR کمرنگ شدن مرزهای بین حوزههای زیستی، فیزیکی و دیجیتالی است.
چهار اقتصاد پیشگام مسئول 77% از ثبت اختراعهای مرتبط با ADP در سراسر دنیا هستند.
گسترش جغرافیاییی تکنولوژیهای ADP همچنان محدود است
4IR همچنان به صورت جهانی در دسترس نیست – به طور قطع، تحقیقات UNIDO بیانگر آن هستند که تنها چهار پیشگام اقتصادی مسئول بیش از سه چهارم (77%) اختراعهای ثبت شدۀ مرتبط با ADP ، در سراسر دنیا، هستند. تجارت در کالاهای سرمایهای مرتبط با فناوریهای ADP، همانند رباتها و پرینترهای سه بعدی، نیز توزیعی محدود را نمایش میدهد. به طور قطع یک چرخۀ عالی در کار است؛ هرچه تعداد صنایع متمرکز دیجیتالی و فناوری (همانند کامپیوترها و لوازم الکترونیکی) بیشتری در اقتصاد وجود داشته باشند، انتشار فناوریهای ADP سریعتر خواهد بود و تجربه و تخصص به دست آمده عالیتر خواهد بود، که به نوبۀ خود فرآیند دیجیتالیسازی بیشتر را تسریع خواهد کرد.
ترکیب این الگوی خودتقویتی توسط یک سیر از شرکتها از کشورهای درحال توسعۀ گزینش شده که در گزارش سال 2020 گسترش صنعتی UNIDO گزارش ارائه کردهاند، حمایت میشود. برای مثال، در آرژانتین فقط 33% و در برزیل فقط 4% از شرکتها از هرگونه تکنولوژی دیجیتال پیشرفته استفاده کردهاند و این در حالیست که در غنا، تایلند و ویتنام اکثریت فرآیندهای تویلیدی توسط مکانیزههای غیردیجیتالی صورت میگیرند. احتمال این که این اقتصادها توسط صنایع متمرکز بر دیجیتال همانند فلزات ساده، تولید موادغذایی و منسوجات شناسایی میشوند.
تطابق برای تکنولوژیهای تولیدی
همچنین، ذات جهانی شدۀ زنجیرههای ارزشی به این معناست که بسیاری از بخشهای جهان تحت تاثیر 4IR قرار خواهند گرفت، خواه زودتر و یا دیرتر، خواه مستقیم و یا غیرمستقیم، خواه به گونهای مثبت و یا منفی. برخی از شاهدان بیم آن دارند که این امر نشان از بیکاری انسانهایی است که توسط ماشینها جایگزین خواهند شد. یک پیشگوی مثبت اندیشتر این امر را به عنوان فرصتی برای کشورهای درحال توسعه تلقی میکند تا از مراحل متوسط صنعتی شدن جهش کنند. در هر دو صورت، جوهر (مجازی) زیادی برای مشاورۀ صنایع و اقتصادها ریخته شده تا به آنان چگونگی آمادگی بهتر را آموزش دهند. اما توانایی سود بردن از 4IR مشروط به در دسترس بودن (و مقرون به صرفه بودن) تکنولوژیهای ADP همراه با میزان صحیح و ترکیب مهارتها و قابلیتهای صنعتی است. پیشگامان اقتصادی در حال رشد میتوانند اقتصادهای در حال توسعه را پشت سر بگذارند، مگر این که اقتصادهای در حال رشد بتوانند این دو شرط لازم را به صورت همزمان مهیا کنند.
ذات جهانی شدۀ زنجیرههای ارزشی به این معناست که دیر یا زود بیشتر بخشهای جهان تحت تاثیر 4IR قرار خواهند گرفت.
4IR مفاهیمی در تعدادی از حوزههای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دارد
مفاهیم 4IR ظریفاند و جداکردن آنان از هم امری دشوار است. برای مثال، اتوماسیون (اتوماتیک / خودکارسازی) اغلب به عنوان یک فرصت برای کاهش فاصلۀ جنسیتی در استخدام تلقی میشود، اگرچه، مطالعات بیانگر آن هستند که این امر به مختل کردن جداسازی جنسیتی که از مدتها پیش وجود داشته، از نظر نام مستعار، آموزش STEM، دسترسی دیجیتال و وظایف خانوادگی بستگی دارد. همچنین، پتانسیل حمایت پایداریهای زیست محیطی برای تکنولوژیهای ADP وجود دارد و این امر از طریق استفادۀ کارآمدتر از انرژی و مواد صورت میگیرد، بدین ترتیب به ساطع کردن کمتر کربن و کاهش آلودگی ذرهای منجر خواهد شد. اما محدودۀ این پتانسیل جای بحث دارد و این امر باید اثبات شود.
تاثیر 4IR بر زنجیرههای ارزشی (GVCs) از دیگر مسیرهای تحقیق و پژوهش است. از سوی دیگر، ابداعات 4IR توانایی این امر که استدلالات تجاری و هزینههای تراکنشی کمتر را بهبود دهند و برخی از جنبههای دور تولید را سادهتر و ارزانتر کنند را دارند. متقابلاً، تکنولوژیهای ADP، تولید فزاینده و استفادۀ ظرفیتی در خانه را ممکن میسازند که این امر فواید تولید در مقیاس بزرگ را که سابقا با GVC های خرد در ارتباط بود را تضعیف میکند. در حال حاضر این امر به تغییری کوچک اما فزاینده به سوی عقب نشینی اعمال تولید منجر شده است.
4IR بیانگر یک الگوی تغییر همراه با عواقب نامطمئن در بسیاری از بخشهای زندگی است. فرصتهای موجود برای تولید، پایداری، گنجایش اجتماعی و رفاه بیشتر متقاعد کنندهاند؛ اما، این امور مشروط به تواناسازی اکوسیستم صنعتی و رژیم سیاسی حامی هستند.
مقاله خانمها و انقلاب صنعتی چهارم را مطالعه کنید.
پاسخها