انقلاب صنعتی چهارم چیست؟

تولید تکنولوژی­‌های دیجیتالی پیشرفته در حال تغییر تولید و انتقال مفاهیم برای آیندۀ توسعۀ صنعتی است.

چهارمین انقلاب صنعتی (4IR) اصطلاحی است که در سال 2016 توسط کلاوس شواب، بنیان­گذار و مدیر اجرایی انجمن اقتصادی جهانی (WEF)، استخراج شد. این اصطلاح همگرا و مکمل حوزه­‌های تکنولوژی در حال ظهور همانند نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، تکنولوژی‌­های مواد جدید و تولیدات دیجیتالی پیشرفته (ADP) را شامل می­شود.  آخرین مورد پرینت (چاپ) سه‌­بعدی، ارتباطات انسان-ماشین (HMIs) و هوش مصنوعی را شامل می­شود  در حال حاضر در حال تبدیل شدن به چشم‌­انداز صنعتی جهانی است. گنجاندن تکنولوژی‌­های ADP در فرآیندهای تولیدی صنعتی منجر به رشد مفهوم صنعت نسل چهارم 4.0 شده است که تحت عنوان کارخانۀ هوشمند شناخته می­شود – کارخانه‌­ای که همزمان که کار می­کند می آموزد، و به صورت مداوم فرآیندهای خود را با آموخته‌­ها تطبیق داده و بهینه‌سازی می­کند.

انقلاب صنعتی چهارم چیزی بیش از یک جهش رو به جلوی تکنولوژی است

اولین انقلاب صنعتی توسط اختراع موتوربخار در قرن 18­ام ایجاد شد، دومین انقلاب در قرن 19ام و توسط برق­رسانی گسترده، و سومین انقلاب در دهه 1960 به صورت عمده محصول پیشرفت در حوزۀ کامپیوتر بود. با وجود این که 4IR نیز محصول پیشرفت­‌های ایجاد شده در زمینۀ تکنولوژی است، کمرنگ شدن مرزهای بین حوزه­های زیستی، فیزیک و دیجیتالی مولفه­ای است که آن را از سایر انقلاب­های صنعتی متمایز می­کند. ماشین‌­ها از طریق اینترنت اشیاء با یکدیگر «صحبت» می­کنند، فرآیندها به هوش ایجاد شده توسط الگوریتم­ها پاسخ می­دهند، و انسان­ها، با استفاده از ارتباطات جهتدار زیستی، به موقع وارد «مکالماتی» با فرآیندهای ماشینی می­شوند.

آنچه که حقیقتا صنعت تکنولوژی­های 4.0  را از سایرین متمایز می­کند روش بدیع آن است که طی آن سخت­افزار، نرم­افزار و اتصال مجدداً پیکربندی و یکدست می­شوند تا به اهدافی بسیار بلندپروازانه­تر از پیش دست یابند، تجمیع و تحلیل حجم گسترده­ای از اطلاعات، ارتباط یکپارچۀ بین ماشین­های هوشمند و کمرنگ شدن ابعاد فیزیکی و مجازی تولید. برای مثال، حسگرهای می­توانند عملیات خاص و یا مدت فرآیند، و یا شرایط محیطی همانند دما را تشخیص دهند، و بدین وسیله امکان خوداصلاحی مستقل با توجه به دیدگاه­های به دست آمده از «داده بزرگ» و هوش مصنوعی (AI) فراهم می­شود. همچنین، این داده­ها می­توانند به موقع و از طریق سیستم تغذیه شوند تا مراحل پایین­تر از فرایند تولید را تنظیم و بهینه سازی کنند، خرابی­ها را به حداقل برسانند و منابع را آزاد کنند.

از ویژگی­های چشمگیر 4IR کمرنگ شدن مرزهای بین حوزه­های زیستی، فیزیکی و دیجیتالی است.

چهار اقتصاد پیشگام مسئول 77% از ثبت اختراع­های مرتبط با ADP در سراسر دنیا هستند.

گسترش جغرافیاییی تکنولوژی­‌های ADP همچنان محدود است

4IR همچنان به صورت جهانی در دسترس نیست – به طور قطع، تحقیقات UNIDO بیانگر آن هستند که تنها چهار پیشگام اقتصادی مسئول بیش از سه چهارم (77%) اختراع­های ثبت شدۀ مرتبط با ADP ، در سراسر دنیا، هستند. تجارت در کالاهای سرمایه­ای مرتبط با فناوری­‌های ADP، همانند ربات­ها و پرینترهای سه بعدی، نیز توزیعی محدود را نمایش می­دهد. به طور قطع یک چرخۀ عالی در کار است؛ هرچه تعداد صنایع متمرکز دیجیتالی و فناوری (همانند کامپیوترها و لوازم الکترونیکی) بیشتری در اقتصاد وجود داشته باشند، انتشار فناوری­‌های ADP سریع­‌تر خواهد بود و تجربه و تخصص به دست آمده عالی­‌تر خواهد بود، که به نوبۀ خود فرآیند دیجیتالی­‌سازی بیشتر را تسریع خواهد کرد.

ترکیب این الگوی خودتقویتی توسط یک سیر از شرکت­‌ها از کشورهای درحال توسعۀ گزینش شده که در گزارش سال 2020 گسترش صنعتی UNIDO گزارش ارائه کرده­‌اند، حمایت می­شود. برای مثال، در آرژانتین فقط 33% و در برزیل فقط 4% از شرکت­‌ها از هرگونه تکنولوژی دیجیتال پیشرفته استفاده کرده‌­اند و این در حالیست که در غنا، تایلند و ویتنام اکثریت فرآیندهای تویلیدی توسط مکانیزه­‌های غیردیجیتالی صورت می­گیرند. احتمال این که این اقتصادها توسط صنایع متمرکز بر دیجیتال همانند فلزات ساده، تولید موادغذایی و منسوجات شناسایی می­شوند.

تطابق برای تکنولوژی­‌های تولیدی

همچنین، ذات جهانی شدۀ زنجیره­‌های ارزشی به این معناست که بسیاری از بخش‌­های جهان تحت تاثیر 4IR قرار خواهند گرفت، خواه زودتر و یا دیرتر، خواه مستقیم و یا غیرمستقیم، خواه به گونه­ای مثبت و یا منفی. برخی از شاهدان بیم آن دارند که این امر نشان از بیکاری انسان­هایی است که توسط ماشین­‌ها جایگزین خواهند شد. یک پیشگوی مثبت اندیش­تر این امر را به عنوان فرصتی برای کشورهای درحال توسعه تلقی می­کند تا از مراحل متوسط صنعتی شدن جهش کنند. در هر دو صورت، جوهر (مجازی) زیادی برای مشاورۀ صنایع و اقتصادها ریخته شده تا به آنان چگونگی آمادگی بهتر را آموزش دهند. اما توانایی سود بردن از 4IR مشروط به در دسترس بودن (و مقرون به صرفه بودن) تکنولوژی­های ADP همراه با میزان صحیح و ترکیب مهارت­‌ها و قابلیت‌های صنعتی است. پیشگامان اقتصادی در حال رشد می­توانند اقتصادهای در حال توسعه را پشت سر بگذارند، مگر این که اقتصادهای در حال رشد بتوانند این دو شرط لازم را به صورت همزمان مهیا کنند.

ذات جهانی شدۀ زنجیره­‌های ارزشی به این معناست که دیر یا زود بیشتر بخش­‌های جهان تحت تاثیر 4IR قرار خواهند گرفت.

4IR مفاهیمی در تعدادی از حوزه­­‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دارد

مفاهیم 4IR ظریف­‌اند و جداکردن آنان از هم امری دشوار است. برای مثال، اتوماسیون (اتوماتیک / خودکارسازی) اغلب به عنوان یک فرصت برای کاهش فاصلۀ جنسیتی در استخدام تلقی می­شود، اگرچه، مطالعات بیانگر آن هستند که این امر به مختل کردن جداسازی جنسیتی که از مدت­‌ها پیش وجود داشته، از نظر نام مستعار، آموزش STEM، دسترسی دیجیتال و وظایف خانوادگی بستگی دارد. همچنین، پتانسیل حمایت پایداری­‌های زیست محیطی برای تکنولوژی­‌های ADP وجود دارد و این امر از طریق استفادۀ کارآمدتر از انرژی و مواد صورت می­گیرد، بدین ترتیب به ساطع کردن کمتر کربن و کاهش آلودگی ذره­ای منجر خواهد شد. اما محدودۀ این پتانسیل جای بحث دارد و این امر باید اثبات شود.

تاثیر 4IR بر زنجیره‌­های ارزشی (GVCs) از دیگر مسیرهای تحقیق و پژوهش است. از سوی دیگر، ابداعات 4IR توانایی این امر که استدلالات تجاری و هزینه­های تراکنشی کم­تر را بهبود دهند و برخی از جنبه­های دور تولید را ساده­تر و ارزان­تر کنند را دارند. متقابلاً، تکنولوژی­‌های ADP، تولید فزاینده و استفادۀ ظرفیتی در خانه­ را ممکن می­سازند که این امر فواید تولید در مقیاس بزرگ را که سابقا با GVC های خرد در ارتباط بود را تضعیف می­کند. در حال حاضر این امر به تغییری کوچک اما فزاینده به سوی عقب نشینی اعمال تولید منجر شده است.

4IR بیانگر یک الگوی تغییر همراه با عواقب نامطمئن در بسیاری از بخش­‌های زندگی است. فرصت‌­های موجود برای تولید، پایداری، گنجایش اجتماعی و رفاه بیشتر متقاعد کننده­‌اند؛ اما، این امور مشروط به تواناسازی اکوسیستم صنعتی و رژیم سیاسی حامی هستند.

مقاله خانم‌ها و انقلاب صنعتی چهارم را مطالعه کنید.

منبع